Giữa lòng Đà Lạt mơ màng sương, Chợ Đà Lạt không chỉ là một khu chợ đơn thuần mà đã trở thành biểu tượng kiến trúc không thể tách rời của vùng đất này. Vượt ra ngoài chức năng thương mại, công trình đại diện cho sự giao thoa văn hóa, tinh hoa thiết kế và kỹ thuật xây dựng qua nhiều thời kỳ. Là một đơn vị hoạt động trong lĩnh vực xây dựng và kiến trúc tại chính vùng đất này, chúng tôi Công ty Nguyên Phú nhận thấy việc khám phá những giá trị lịch sử và kiến trúc của Chợ Đà Lạt là điều cần thiết, không chỉ để hiểu thêm về di sản mà còn để rút ra những bài học quý giá cho các công trình đương đại.

1. Lịch sử hình thành và phát triển

Chợ Đà Lạt gắn liền với sự hình thành và phát triển của Đà Lạt, phản ánh rõ nét những thay đổi trong tư duy quy hoạch và kiến trúc qua từng thời kỳ.

Giai đoạn sơ khai: “Chợ Cây”

Trước khi có những công trình kiên cố, vào năm 1923, khi Hébrard hoàn thành đồ án quy hoạch thị xã Đà Lạt, một ngôi chợ đã được biết đến tại vị trí ấp Ánh Sáng ngày nay.

Năm 1929, khi dân số Đà Lạt đạt khoảng 2.000 người, Công sứ Chassaing đã quyết định dời ngôi chợ này về khu vực Hòa Bình hiện nay. Ban đầu, đây chỉ là một ngôi chợ được dựng sơ sài bằng ván gỗ, lợp mái tôn, nên được gọi là “Chợ Cây”. Khu chợ này nhanh chóng trở thành trung tâm sôi động của thành phố thời bấy giờ, đáp ứng nhu cầu trao đổi hàng hóa cơ bản của cư dân.

Bước ngoặt với chợ Gạch và sự phát triển đô thị

Năm 1931, một trận hỏa hoạn lớn đã thiêu rụi “Chợ Cây” và các cửa hàng lân cận, đặt ra yêu cầu cấp bách về một công trình chợ bền vững hơn.

Năm 1937, để thay thế “Chợ Cây” và phục vụ cho hơn 6.500 người dân, nhà cầm quyền đương thời đã cho xây dựng một ngôi chợ mới bằng gạch khang trang tại chính vị trí của “Chợ Cây” trước đây (nay là rạp chiếu bóng 3 tháng 4). Công ty SIDEC đảm nhận thi công công trình này. Khi hoàn thành, ngôi chợ mới này được xem là một biểu tượng kiến trúc của thành phố cao nguyên. Ngay tại mặt tiền, trên tường đầu hồi có gắn nổi huy hiệu thành phố hình tròn với hình ảnh đôi nam nữ dân tộc, cùng câu cách ngôn Latin chiết tự thành danh xưng Dalat: “Dat Aliis Laetitiam Aliis Temperiem” (cho người này niềm vui, cho người khác sự mát mẻ). Tạp chí L’ Asie nouvelle illustrée năm 1937 đã nhận xét: “Ngôi chợ này tuy kiến trúc giản dị, nhưng rất độc đáo.”

Công trình Chợ Đà Lạt hiện đại và sự hoàn thiện của Kiến trúc sư Ngô Viết Thụ

Đến năm 1954, Đà Lạt tiếp tục phát triển mạnh mẽ với dân số hơn 53.000 người, thúc đẩy nhu cầu về một trung tâm thương mại lớn hơn, hiện đại hơn.

Năm 1958, chính quyền Sài Gòn đã khởi công xây dựng ngôi chợ mới có 2 tầng và một sân thượng tại một vùng đất sình lầy (từng trồng xà-lách-son) dưới thung lũng, chính là Chợ Đà Lạt bây giờ. Công trình do Kiến trúc sư Nguyễn Duy Đức thiết kế và nhà thầu Nguyễn Linh Chiểu thi công.

Năm 1960, ngôi chợ chính thức hoàn thành và đi vào hoạt động. Với 3 tầng lầu, đây là một trong những chợ lầu đầu tiên và hiện đại nhất ở Việt Nam thời bấy giờ, đánh dấu một bước tiến lớn trong kiến trúc đô thị. Cùng thời gian đó, ngôi chợ gạch cũ (xây năm 1937) được cải tạo thành rạp hát Hòa Bình cùng các cửa hàng thương mại dịch vụ xung quanh.

Sau này, Kiến trúc sư Ngô Viết Thụ đã tham gia vào đồ án chỉnh trang tổng thể khu vực trung tâm, từ cầu Ông Đạo trở vào. Ông đã thiết kế bổ sung một cầu thang lớn nối từ khu Hòa Bình vào tầng lầu của chợ, các dãy phố buôn bán và hệ thống đường giao thông bao quanh. Đặc biệt, KTS Ngô Viết Thụ còn thiết kế một công viên trước chợ kéo dài ra tận hồ Xuân Hương và các dãy phố lầu xung quanh chợ, với bậc tam cấp dẫn lên đường Lê Đại Hành. Tất cả những bổ sung này đã tạo nên một quần thể kiến trúc hài hòa, đẹp mắt, nâng tầm giá trị thẩm mỹ và công năng của Chợ Đà Lạt giữa lòng thành phố.

Mở rộng và phát triển đến ngày nay

Ngày 3 tháng 4 năm 1993, nhân dịp kỷ niệm 100 năm tìm ra Đà Lạt, khối B của Chợ Đà Lạt được khởi công xây dựng. Công trình này do Kiến trúc sư Lê Văn Rọt và Trần Hùng thiết kế, dưới sự hợp tác đầu tư của Ủy ban nhân dân thành phố Đà Lạt và Ngân hàng Việt Hoa tại Thành phố Hồ Chí Minh. Sự ra đời của khối B đã góp phần mở rộng quy mô, tạo điều kiện cho các hoạt động mua bán, trao đổi hàng hóa diễn ra ngày càng đông đúc và nhộn nhịp, khẳng định vị thế của Chợ Đà Lạt là một trung tâm kinh tế – văn hóa không thể thiếu của Đà Lạt.

Chợ Đà Lạt, với giá trị kiến trúc độc đáo, là một minh chứng rõ nét cho ảnh hưởng của kiến trúc Pháp tại Đà Lạt. Để tìm hiểu thêm, bài viết Những công trình kiến trúc Pháp ở Đà Lạt sẽ tiếp tục giới thiệu những công trình nổi bật khác, như Dinh Bảo Đại và Nhà thờ Con Gà.

2. Kiến trúc và kỹ thuật xây dựng nổi bật của Chợ Đà Lạt

Chợ Đà Lạt không chỉ là một công trình phục vụ nhu cầu thương mại mà còn là một minh chứng sống động cho sự tài tình trong thiết kế và kỹ thuật xây dựng, đặc biệt khi xét đến bối cảnh thời gian và địa hình. Công trình là sự kết hợp tinh tế giữa phong cách kiến trúc hiện đại của giữa thế kỷ 20 với những giải pháp thông minh thích ứng khí hậu và cảnh quan Đà Lạt.

Tổng thể kiến trúc và bố cục không gian

Chợ Đà Lạt hiện nay nổi bật với cấu trúc ba tầng kiên cố, thể hiện một tư duy quy hoạch hiện đại và hiệu quả cho một khu chợ đô thị. Ngay từ cái nhìn đầu tiên, công trình gây ấn tượng bởi sự vững chãi, bề thế nhưng vẫn hài hòa với địa hình dốc của thung lũng.

Bản thiết kế ngôi chợ 3 tầng lầu của Kiến trúc sư Nguyễn Duy Đức mang đậm dấu ấn kiến trúc của những năm 1950-1960, ưu tiên sự thực dụng, công năng nhưng không thiếu những điểm nhấn thẩm mỹ. Đây là sự kế thừa tinh thần kiến trúc hiện đại, tập trung vào hình khối đơn giản, đường nét rõ ràng, và tối ưu hóa không gian. Công trình tọa lạc tại khu tam giác chiến lược của các đường Lê Đại Hành – Nguyễn Thái Học và Phan Bội Châu, với diện tích mỗi tầng là 1600m², cao 19.45m, dài 80m và rộng 18m.

Các kiến trúc sư đã khéo léo tổ chức ba tầng chợ với các khu vực chức năng riêng biệt:

• Tầng dưới cùng (tầng trệt) thường là nơi bày bán các mặt hàng thực phẩm tươi sống, rau củ quả đặc trưng của Đà Lạt, dễ dàng tiếp cận từ các lối vào chính.
• Tầng thứ nhì dành cho vải vóc, tạp hóa.
• Tầng thứ ba phục vụ giải trí, cùng với khu vực dành cho hàng hóa khô, đặc sản và khu ẩm thực hấp dẫn.

Sự phân chia này không chỉ giúp việc mua bán diễn ra trật tự mà còn tối ưu hóa luồng di chuyển của khách hàng và hàng hóa. Đặc biệt, việc KTS Ngô Viết Thụ sau này bổ sung cầu thang lớn nối từ khu Hòa Bình vào tầng lầu của chợ là một giải pháp kiến trúc xuất sắc. Nó không chỉ tạo ra một lối tiếp cận thuận tiện hơn mà còn liên kết Chợ Đà Lạt với khu trung tâm Hòa Bình thành một quần thể kiến trúc và thương mại thống nhất, tạo nên một dòng chảy liên tục cho du khách và người dân.

Giải pháp kiến trúc

Chợ Đà Lạt gây ấn tượng bởi những chi tiết được tính toán kỹ lưỡng, thể hiện sự tinh tế của các kiến trúc sư.

Với tư cách là một chợ lầu đầu tiên, việc thiết kế đảm bảo thông gió và ánh sáng tự nhiên là một thách thức lớn. Tuy nhiên, các kiến trúc sư đã tìm ra giải pháp thông minh để không gian bên trong luôn thông thoáng, tận dụng tối đa ánh sáng mặt trời và luồng không khí tự nhiên. Vào thời điểm đó, những tính toán về thoát nước, dẫn nước và điện được tổ chức rất khoa học và bài bản, đảm bảo công năng hoạt động hiệu quả cho một khu chợ sầm uất.

Mặc dù không có những mái vòm quá cầu kỳ, nhưng hệ thống mái của Chợ Đà Lạt được thiết kế để phù hợp với khí hậu đặc trưng của thành phố sương mù. Mái nhà có độ dốc vừa phải, đảm bảo thoát nước tốt trong mùa mưa và giảm thiểu sự tích tụ hơi ẩm. Đáng chú ý, chung quanh chợ là mái hiên xi măng cốt sắt rộng 6m, với tổng diện tích 1000m², có tác dụng che mưa nắng hiệu quả, giúp việc di chuyển và mua sắm bên dưới được thuận tiện.

Công trình sử dụng các vật liệu bền vững như bê tông cốt thép và gạch, đảm bảo sự kiên cố và khả năng chống chịu với thời gian và điều kiện thời tiết. Mặt tiền tuy giản dị nhưng vững chãi, phản ánh sự chắc chắn và tính lâu bền của một công trình thương mại lớn, trở thành một phần quen thuộc của cảnh quan đô thị.

Để kết nối các tầng và đảm bảo sự thuận tiện, bốn góc chợ được bố trí bốn cầu thang lên xuống. Đặc biệt, từ đường Lê Đại Hành xuống khu chợ, có một đường đi rộng với bậc thang lộ thiên cao 17m, chia làm 3 đợt nghỉ chân, tạo lối tiếp cận ấn tượng và dễ dàng từ khu vực trung tâm Hòa Bình.

Kỹ thuật xây dựng

Việc Chợ Đà Lạt vẫn vững chãi sau hơn 60 năm là minh chứng rõ ràng cho kỹ thuật xây dựng xuất sắc của các nhà thầu Nguyễn Linh Chiểu và những người tham gia.

Thách thức lớn nhất khi xây dựng Chợ Đà Lạt là vị trí ban đầu là một vùng đất sình lầy. Điều này đòi hỏi những giải pháp kỹ thuật về móng và nền móng đặc biệt để đảm bảo sự ổn định và chống lún cho một công trình cao tầng như chợ. Đây là một minh chứng cho khả năng vượt qua điều kiện địa chất khó khăn của các kỹ sư thời bấy giờ.

Việc sử dụng bê tông cốt thép là một bước tiến vượt bậc vào thời điểm đó, cho phép xây dựng các công trình cao tầng với độ bền cao và khả năng chịu lực tốt, điều mà vật liệu gỗ hay gạch truyền thống khó đạt được. Điều này giúp Chợ Đà Lạt trở thành “một trong những chợ lầu đầu tiên ở Việt Nam”.

Từ khi hoàn thành vào năm 1960 cho đến các đợt chỉnh trang, đặc biệt là việc xây dựng khối B vào năm 1993, công trình vẫn giữ được tính toàn vẹn kết cấu. Điều này cho thấy sự tính toán kỹ lưỡng về độ bền vật liệu và khả năng chịu tải, giúp chợ có thể mở rộng và phục vụ lượng lớn người dân, du khách mỗi ngày.

Khép lại hành trình khám phá Chợ Đà Lạt, chúng ta không chỉ đơn thuần chiêm ngưỡng một công trình kiến trúc đặc sắc, mà còn cảm nhận sâu sắc hơi thở của lịch sử, sự tinh tế trong từng chi tiết kỹ thuật và linh hồn của một thành phố mơ màng. Chợ Đà Lạt với những tầng kiến trúc vững chãi và câu chuyện thăng trầm qua từng giai đoạn, chính là một di sản sống, khắc họa sắc nét sự phát triển của một vùng đất. Nó vẫn vững vàng giữa lòng Đà Lạt, tiếp tục đóng vai trò là điểm hội tụ văn hóa, thương mại và là biểu tượng không thể thiếu trong bức tranh đô thị.